اصول ایمنی استفاده از مواد شیمیایی

به دلیل حضور همیشگی و دائمی این مواد در صنعت عناصری جدایی‌ناپذیر محسوب می‌گردند. امروزه تمامی کارکنان و مدیران صنایع به دنبال کاهش این خطرات می‌باشند، و هیچ علاقه‌ای به رخ دادن خطری ندارند و طبیعتاً به دنبال دردسر نمی‌گردند.

در این مقاله ما سعی داریم با بیان خطرات مواد شیمیایی و آگاهی دادن از ماهیت و خصوصیات آن‌ها از خطرات احتمالی که ممکن است با آن‌ها دچار شوید شما را مطلع سازیم تا احتیاط لازم را همیشه رعایت نمایید. مواد شیمیایی از جرم معینی برخوردار هستند و می‌توانند فضا را اشغال کنند همچنین ترکیبات شیمیایی مشخصی دارند و به دو دسته مواد آلی و معدنی تقسیم می‌شوند.

گاهی مواد شیمیایی ممکن است بر بسیاری از ارگان‌های بدن تأثیر منفی گذاشته و موجب بروز بیماری‌های سرطانی مختلفی بشوند، ضمن شناخت مواد شیمیایی بهتر است با بسیاری از خواص فیزیکی و شیمیایی آن‌ها آشنا شوید، این‌گونه در زمان مواجه‌شدن با این مواد می‌توانیم بهتر از آن جلوگیری کرده و اقدامات لازم را مهیا کنیم.

انواع آسیب مواد شیمیایی به بدن

در اینجا برخی از انواع آسیب‌هایی که مواد شیمیایی می‌توانند بر بدن وارد کنند را بیان می‌کنیم:

• سرطان‌زا (Carcinogen)
• محرک (Irritant)
• خورنده (Corrosive)
• حساسیت‌زا (Sensitizer)
• سموم تولیدمثل (Reproductive toxin)
• عوامل تأثیرگذار بر ارگان‌های خاص (Target organ-specific)

خطرات و آسیب‌های مواد شیمیایی بر روی ریه

نوعی التهاب ریه وجود دارد که در اثر وارد شدن مواد شیمیایی بر ریه ایجاد می‌گردد، که نومونیتیس شیمیایی نام دارد، این موضوع باعث تحریک و التهاب ریه می‌گردد، قابل‌ذکر است که التهاب ریه عفونی نیست. حاد و مزمن دو نوع کلی از التهاب شیمیایی ریه هستند.

از جمله مواد شیمیایی که تنفس آن‌ها موجب عوارضی چون التهاب نشان از استفراغ می‌شوند شامل باریوم که در تصویربرداری از روده و معده استفاده می‌شود، همچنین در سایر موارد خوردن بنزین و یا دیگر موارد تقطیرشده نفتی نیز می‌تواند موجب بروز چنین مشکلاتی گردد. بخصوص سایر روغن‌های نفتی مواد شیمیایی مضر برای ریه محسوب می‌شوند. این روغن‌ها به علت چگالی کمشان، به‌آسانی جذب ریه شده و در کودکان ممکن است یک مانع از تنفس طبیعی و در نهایت سبب از بین رفتن سلول‌های مغزی و همچنین فلج دائمی و یا اینکه آسیب مغزی شود.

وقتی در معرض دودهای شیمیایی قرار می‌گیرید این عمر باعث ایجاد سرفه، تنگی نفس، سوزش بینی و گلو و البته چشم می‌شود، حتی در برخی از موارد قسمت فوقانی سینه و ایجاد تهوع، سردرد و سرگیجه نیز جز این دسته حساب می‌شوند. می‌توانید با تنفس هوای تازه آن را برطرف سازید اما اگر بعد از 24 ساعت هنوز علائم باقی ماندند، باید حتماً به پزشک مراجعه نمایید.

بروز نمودن علائم ناشی از تنفس و قرار یافتن در معرض گازها و مواد شیمیایی به نوع گاز یا ماده شیمیایی تنفس شده و مدت‌زمان استنشاق بستگی خواهد داشت. این علائم امکان دارد شامل تحریک چشم یا اینکه بینی، سرفه، به وجود آمدن خون در خلط و تنگی نفس باشد.

راه های حفاظت از بدن در برابر مواد شیمیایی

روپوش: زمانی که در هنگام قرار گرفتن در یک محیطی که مواد شیمیایی قرار دارد و مخصوصاً مثل آزمایشگاه که در حال کار کردن با مواد شیمیایی باشید حتماً روپوش آزمایشگاهی لازم می‌شود، پوشیدن آن موجب حفاظت از بدن و بازوها می‌شود. حتماً در هنگام استفاده دکمه‌های لباس بایستی بسته شود تا آلودگی به خود جذب نکند.

عینک ایمنی: بهره بردن از عینک ایمنی تحت هر شرایطی مورد نیاز می‌باشد؛ چون همیشه خطر پاشیدن مایعات و همچنین مواد شیمیایی در چشم هست. علاوه بر آن عدم استفاده کردن  از لنز در آزمایشگاه بسیار مورد توجه است؛ به دلیل آنکه عینک‌های آزمایشگاهی از پاشیدن مایعات به داخل چشم جلوگیری می‌کنند، اما از چشم در مقابل بخارهای ناشی از مواد سمی محافظت نخواهد کرد. و این بخارها ممکن است رطوبت چشم را به خود جذب کنند. از این رو فرد برای برداشتن لنز ممکن است نیاز به عمل جراحی پیدا کند.

 ماسک‌های شیمیایی تمام‌صورت و نیم صورت: برخی از موارد شیمیایی به علت فرار بودنشان ممکن است به انسان صدمه وارد کنند، علاوه بر آن بعضی از راهکارها و فعالیت‌های آزمایشگاهی امکان دارد محرک سمی و مواد آلوده‌کننده‌ای ایجاد کنند. پس بایستی از ماسک‌های مخصوص برای حفاظت از دستگاه‌های تنفسی در این‌جور مواقع استفاده نمود.

می‌توانید از هر دو مورد ماسک‌های شیمیایی تمام‌صورت و نیم صورت استفاده نمایید. ماسک شیمیایی نیم صورت یا همان به‌اختصار ماسک نیم صورت یک نوعی ماسک تنفسی می‌باشد که با قرار یافتن بر روی نیمه‌ای از صورت فرد به‌وسیله فیلتر شیمیایی، از ورود نمودن هوای آلوده به داخل ریه‌های فرد جلوگیری خواهد کرد، در واقع هوا را تصفیه می‌نماید و به داخل ارسال می‌کند. این محصول تنها دهان و بینی فرد را پوشش داده و چشم‌ها را نمی‌پوشاند.

حالا در مکان‌هایی که کاربر با گازهای سمی سروکار خواهد داشت استفاده نمودن از ماسک‌های شیمیایی تمام‌صورت کاملاً الزامی است، این ماسک تمام قسمت‌های صورت، اعمم از دهان، چشم و… را تحت پوشش قرار می‌دهد.

دستکش ایمنی: دستکش‌های ایمنی نیز از لازمه‌های اساسی به شمار می‌روند، هنگامی‌که به مواد آلوده و شیمیایی سروکار دارید استفاده نمودن از دستکش باعث محافظت از دست‌ها می‌شود. در حقیقت انتخاب نمودن درست دستکشی که می‌خواهید استفاده کنید با توجه به نوع کارکرد آن، یکی دیگر از نکات ایمنی در آزمایشگاه به شمار می‌آید.

دقت کنید که تماس مواد شیمیایی با پوست تنها از راه ریختن آن مواد بر روی پوست نمی‌باشد. در بسیاری از مواقع بخار و ذرات ناشی از مواد پودری هم ممکن است بر روی پوست بنشینند. پس حتی در زمان وزن کردن مواد شیمیایی پودری و غیره بهتر است دستکش به دست داشته باشید. لازم به ذکر است که دستکش‌ها یک‌بارمصرف هستند و نباید اقدام به استفاده دوباره از آن‌ها کنید.

درصورت آسیب دیدگی چه اقداماتی انجام دهیم؟

گاهی ممکن است اتفاقی که نباید می‌افتاد افتاده باشد و شخصی در اثر مواد شیمیایی دچار سوختگی‌هایی شود، در این مواقع بایستی سریعاً اقدام به راه درمانی کرد، در این زیر چند نوع از سوختگی‌ها و کارهایی که باید بعد از آن انجام دهید را برای شما شرح داده‌ایم:

سوختگی چشم: سوختگی‌های شیمیایی چشم از جمله مهم‌ترین و اورژانسی‌ترین موارد چشم پزشکی به حساب می‌آید. از لحاظ  شدت آسیب می‌توان آن‌ها را خفیف، در حد فقط تحریک و آبریزش چشم تا مواردی بسیار شدیدتر که باعث صدماتی به قرنیه و یا حتی نابینایی می‌شود، تقسیم نمود. ماده شیمیایی آسیب‌رسان ممکن است جامد، مایع، گاز و به شکل پودر یا بخار تأثیر گذاشته باشد.

در خانه امکان دارد سوختگی‌های چشم هنگامی‌که با برخی از مواد شیمایی و شوینده ها سروکار دارید رخ دهد، مانند انواع ضدعفونی‌کننده‌ها یا حتی مواد آرایشی و زیبایی. در کشاورزی اغلب این مورد به‌وسیله سموم ضد آفت رخ می‌دهد. همچنین گچ و سیمان یکی از عوامل سوختگی چشم در کارگران می‌باشند.

برخی از اقدامات تخصصی سوختگی‌های شیمیایی چشم:

• شستشو دادن چشم با سرمBSS تا هنگام نرمال شدنPH، تحت بی حسی موضعی
• دبریدمان نسوج اپیتلیوم مرده و خارج نمودن قطعات ماده شیمیایی
• قطره و پماد آنتی‌بیوتیک، سیکلوپلژیک ، استرویید(توصیه می‌شود در دو هفته اول)، داروهایی که فشار چشم را پایین می‌آورند، اشک‌های مصنوعی بدون مواد نگه‌دارنده
• استفاده نمودن از داروهای مهارکننده آنزیم ماتریکس متالوپروتاز مانند کپسول تتراسیکلین یا داکسی سیکلین و ویتامین C و همچنین سدیم سیترات ده درصد
• کمک نمودن به ترمیم اپیتلیوم قرنیه با کمک لنز تماسی بانداژ،تارسورافی، انسداد پانکتوم مجرای اشکی و یا اینکه پیوند غشا آمنیونی
• اقدامات جراحی مثل تنوپلاستی، پیوند سلول‌های بنیادی لیمبوس و پیوند قرنیه

خوردن مواد شیمیایی: اما گاهی مسمومیت به‌وسیله مواد شوینده نیز وجود دارد.

۱. در هنگام  نظافت نمودن سطوح و استفاده از انواع ترکیبات شوینده و پاک ‌کننده ها از دستکش لاستیکی، کفش جلوبسته و همچنین تا جایی که امکانش وجود داشت، ماسک استفاده را همیشه بعد از استفاده از مواد شیمیایی خیلی سریع درب آن را بسته و دقت کنید که هیچ ظرف دربسته‌ دیگری را در دسترس کودکان قرار ندهید.

۲. در شرایطی که ‌یکی از نزدیکان شما یک ماده‌ غیرخوراکی و سمی را بلعیده باشند و یا تنفس، با مرکز اورژانس ۱۱۵ یا اینکه مرکز اطلاع‌ رسانی داروها و سموم ۱۹۰ تماس حاصل فرمایید.

۳ . محصولات شیمیایی و شوینده و نفت و بنزین و داروها را سعی کنید همیشه در ظرف اصلی آن نگه دارید. هیچوقت این فرآورده‌ها را در ظرف مواد خوراکی (مثل بطری و نوشابه) نگه ندارید. امکان دارد کودکان به اشتباه این مواد را بلعیده و دچار مسمومیت شدید بشوند.

از آنجایی که خوردن مواد شیمیایی اغلب توسط کودکان امکان دارد رخ دهد، در اینجا راهکاری برای اقدامات پس از آن برای شما آورده ایم.

درمان خانگی مسمومیت کودکان با وایتکس رقیق‌ نمودن محتویات معده می‌باشد. رقیق‌سازی برای کودکان با خوراندن شیر و یا آب به‌ مقدار حدودا صد و بیست سی‌سی (نصف لیوان) صورت می‌پذیرد. اگر احیانا کودک با استفراغ، مایعات را بیرون ریخت، می‌توان آن را دوباره تکرار کنید و جای نگرانی وجود نخواهد داشت.

آسیب پوستی: اگر احیانا پوست شما به‌وسیله مواد شیمیایی دچار آسیب شده است، اولین اقدام این خواهد بود، هرگونه لباس آلوده را برداشته و قسمتی از پوست که آسیب دیده است را حداقل تا بیست بار بشویید، مراقب باشید که روان آب این شستشو نباید به قسمت‌های دیگر بدن شما برخورد کند.

طبق تحقیقات اگر در ده دقیقه اول این کار را انجام دهید آسیب بسیار کاهش یافته ومدت‌زمان بستری شدن در بیمارستان هم بعد از آن بسیار کم می‌شوند. اما یک نکته قابل توجه وجود دارد، دقت داشته باشید که سوختگی‌های شیمیایی ناشی از برخورد با فلزات عنصری را نبایست با آب شستشو داده بدهید زیرا شستشو با آب می‌تواند سبب واکنش شیمیایی شده و شدت آسیب را بدتر کند.

استنشاق مواد شیمیایی: در این شرایط باید سرعت عمل بسیار بالایی را دارا باشید، اقدام زیر برخی از این نمونه هاست، که باید خیلی سریع انجام شود:

1. در ابتدا راه های هوایی همانند در و پنجره را باز نمایید یا اینکه با قرار گرفتن در پشت مصدوم زیر بازوهای او را گرفته و به محیط باز برسانید.
2. در صورتی که فرد مصدوم بیهوش شده است و یا حال وی وخیم است سریعاً به اورژانس 115 برای دریافت راهنمایی های لازم و اعزام نیرو تماس حاصل کنید.
3. اگر مصدوم هنوز بی هوش نشده باشد، وی را تشویق کنید تا از تنفس کوتاه پرهیز کند و تا حد ممکن نفس های عمیقی بکشد و در طول هر تنفس، برای چند ثانیه ای اکسیژن را درون ریه‌هایش نگه دارد.
4. هرگز مصدوم را طاق باز نخوابانید چون در اثر فشار بر قفسه سینه حال او وخیم تر خواهد شد . بهترین کار این است که مصدوم را به حالت نیمه نشسته قرار بدهید و سر او را به عقب متمایل نمایید تا مجرای تنفسی باز بماند.
5. در صورتی که فرد بیماری آسم یا حساسیت های تنفسی داشت، بهتر است از اسپری آسم بهره ببرید.
6. شستن دست و صورت مصدوم با آب سرد امکان دارد بسیار کمک کننده باشد.

در این مقاله، خطرات استفاده از مواد شیمیایی و اصول ایمنی استفاده از آن‌ها را برای شما بیان کردیم، یادتان باشد که همیشه پیشگری بهتر از درمان است، همیشه سعی کنید از بروز چنین خطراتی دور بمانید و احتیاط را شرط اول کار خود قرار دهید، بخصوص در کار با مواد شیمیایی، امیدواریم که این مقاله برای شما مفید واقع شده باشد.